Wilma Hogenhuis van Tresoar zoekt Geert Ebels in controleregister gevangenis Blokhuispoort in LeeuwardenHuis van opsluiting en tuchtiging (2)
Tresoar

“Ik vrees dat u daar dan niet achter komt”, zegt Wilma Hogenhuis aan de telefoon. Zij is medewerker informatieverstrekking van Tresoar, het Fries Historisch en Letterkundig Centrum.
Ik ben op zoek naar de overlijdensoorzaak van Geert Geerts Ebels, die in 1832 in de gevangenis in Leeuwarden is gestorven, vijf dagen nadat zijn moeder is overleden. En ik wil weten wanneer en waarom hij in de gevangenis is terechtgekomen. Wilma vertelt dat er een register van overleden gedetineerden is, met daarin meer achtergronden. Maar dat blijkt pas vanaf 1888 in gebruik genomen te zijn. “In de inschrijfregisters van de gevangenis staat alleen dat ze zijn overleden, niet waaraan.” Dus de hoop dat ik iets over zijn doodsoorzaak te weten kom, wordt al aan de telefoon de grond in geboord. Maar het is wel een spoor, en misschien kan ik iets over zijn misdaad en leven te weten komen. Er is namelijk ook een controleregister over die periode. Hierin worden allerlei bijzonderheden vermeld over de gevangenen.

Tresoar Leeuwarden
Tresoar in Leeuwarden

Met camera en nummer van het register dat ik wil raadplegen, reis ik naar Leeuwarden. Het bewuste register blijkt op microfiche te staan. Een medewerker van Tresoar wijst mij de weg in de archiefkast en demonstreert het gebruik van de apparatuur. Niet veel later zoek ik naar de inschrijving van Geert Geerts Hebels en vind … niets. Hoe kan dat nou? Ik vraag een andere medewerker of hij even met mij mee kan kijken: moet ik misschien toch nog latere fiches bekijken? Ik ben namelijk bij 1833 opgehouden omdat hij toen al overleden was. Maar misschien lees ik het handschrift niet goed. Nee, hij leest ook 1833. Ik besluit om alles nog een keer te bekijken. Pagina voor pagina, fiche voor fiche. Nul komma nul.

Vuurgevecht
Wildwest scenario’s doemen op: is de geharde crimineel op de dag van zijn overlijden door zijn makkers, voordat hij kon worden ingeschreven, voor de gevangenispoort bevrijd en in het vuurgevecht dat volgde neergeschoten? En hoeveel veldwachters vonden hierbij de dood? Riep koning Willem I de noodtoestand uit en werd het leger ingezet? Kwam er een dag van nationale rouw?
Als ik de fiches terugzet in de kast, valt mij op dat de volgende in de rij andersom staan. Ik kijk tegen de achterkant aan. Ik pak er een en kom er zo achter dat ik maar liefst vijf fiches van eerdere datum over het hoofd gezien heb. Opnieuw aan de slag. Ongeveer de eerste die ik tegenkom: bingo! Inschrijfnummer 1272: Geert Geerts Ebels.

Hij zit er voor diefstal en op 17 juni 1834 zou hij weer vrij man zijn, maar zover is het dus nooit gekomen. En zoals Wilma aan de telefoon al aangaf: een reden voor zijn overlijden staat er inderdaad niet bij. Helaas. Dat zullen we dus waarschijnlijk nooit te weten komen.
Ik maak kennis met Wilma en zij haalt het controleregister uit het depot. Het is een groot vergeeld boek uit de 19e eeuw. Hierin staat ondermeer Geerts signalement, hoe zijn geestelijk en lichamelijke gezondheid is, wat voor werk hij uitvoerde in de gevangenis en welke beloning daar tegenover stond en of hij bezoek ontving. Een dubbele pagina per persoon in dat enorme boek. Alleen blijkt dat niet iedereen er in staat. En helaas, inschrijfnummer 1272 ontbreekt ook. Wilma vermoed dat ze het boek pas na 1843, dus ver na het overlijden van Geert, zijn gaan bijhouden. Mensen die met Geert in het cachot belanden maar pas na 1843 vrij kwamen staan er wel in, waarbij ook de jaren er voor nog beschreven worden. Maar hij dus niet.

Diefstal
Wilma haalt even later ook het originele inschrijfregister er bij om de tekst goed te kunnen bekijken. Hij is ingeschreven op 30 juni 1829. Van Groningen, staat er bij. Het valt Wilma op dat ook gevangenen voor en na hem, vanuit Groningen hier naar toe zijn gekomen. Naar de achtergrond daarvan is het gissen. “Maar het is wel heel toevallig.”
Hij is 27 jaar (moet 29 jaar zijn volgens geboorteregister), arbeider, geboren in Stadskanaal en wonend in Gieterveen. Zijn misdaad was: Diefstal bij nacht in de aanhorigheid eener bewoonde behuizing gepleegd.
“Aanhorigheid is alles wat bij een te verkopen of verhuren object behoort, bijvoorbeeld een tuin, boomgaard, schuur, loods …”, weet een collega van Wilma na raadpleging van zijn pc. Wilma vervolgt: “Het kan dus best zijn dat hij een geit uit de tuin meegenomen heeft. Diefstal van vee werd in die tijd heel zwaar bestraft. Voor een koe kreeg je al gauw vijf jaar.”

Inschrijfregister gevangenis gevangene 1272 Geert Geerts Ebels
Inschrijfregister gevangenis, gevangene 1272: Geert Geerts Ebels

Toevallig heeft hij vijf jaar gekregen, want het vonnis is: Bij arrest als voren dd 1 juny 1829, gecondemneerd (veroordeeld) tot tepronkstelling en vijf Jaren Confinement (hechtenis).
Tepronkstelling … “Ja, dat gebeurde in die tijd nog”, zegt Wilma. “Kwam je op een verhoging te staan en werd je tentoongesteld. Sommigen werden ook gegeseld of gebrandmerkt. In het controleregister staat dat ook beschreven, zoals deze bijvoorbeeld”, zegt ze wijzend op het opengeslagen boek, “deze is ook gegeseld, met de strop om de hals aan de galg vastgemaakt. Gebrandmerkt en vijftien jaar, wegens diefstal gepleegd bij nacht.”
Geert is alleen maar tepronkgesteld. Maar hoe lang en waar, dat niet duidelijk. “Dat staat misschien in het vonnis. Daarin moet ook staan wat hij precies gedaan heeft. Waarschijnlijk moet u dan in de archieven van Groningen zijn.”

Volgende week maar eens naar de Groningen. Misschien krijg ik dan ook antwoord op de vraag of dit zijn enige vergrijp is. Onder het kopje aanmerkingen staat namelijk nog: NB na expiratie van zijn crimineel vonnis, nog zes maanden correctioneel wegens braak. Wilma: “Je zou dan zeggen dat hij eerder is veroordeeld.”

Terug naar overzicht>>of ga naar Deel 3: De informatieschat